Hamburgse lucht – hoe goed is de lucht in de Hanzestad?

Lucht is een van de belangrijkste fundamenten van het leven. Als de lucht ontbreekt, wordt dit pas duidelijk. Want mensen kunnen zo’n drie weken overleven zonder voedsel, drie dagen zonder water maar slechts drie minuten zonder lucht. Hoe schoon de lucht is, heeft een grote invloed op de kwaliteit van leven. Over het algemeen is de lucht in stedelijke gebieden slechter dan op het platteland, tegelijkertijd woont en ademt de meerderheid van de mensen in Duitsland daar. Ook in Hamburg vervuilt de stedelijke infrastructuur, inclusief de haven en het verkeer, de lucht. Daarom is het dringend noodzakelijk om de luchtkwaliteit in de Hanzestad te meten en te verbeteren.

Luchtkwaliteit: hoe wordt deze beïnvloed en door wie?

Lucht is van niemand, maar wordt gebruikt door alle 1,84 miljoen Hamburgers – en vervuild door velen. Want verkeer, industrie, havens en particuliere huishoudens veroorzaken luchtvervuiling. Boven bepaalde concentraties zijn veel stoffen die vrijkomen in de lucht als gevolg van menselijke activiteit schadelijk voor mens, dier, plant, bodem, water en klimaat. Gebouwen en culturele en materiële activa kunnen ook worden beschadigd door vervuilde lucht. Dit betekent dat luchtkwaliteit een gezondheids-, een ecologische en een economische dimensie heeft.

Vijf stoffen in het bijzonder worden als bijzonder gevaarlijk voor mens en milieu beschouwd. Deze omvatten fijnstof (PM2,5 en PM10), ozon op leefniveau (O3), stikstofdioxide (NO2) en zwaveldioxide (SO2). Ook andere stoffen (bv. koolmonoxide (CO) of stikstofoxide (NO)) kunnen in stedelijke gebieden schadelijk hoge concentraties aannemen.

Waar de bron van verontreinigende stoffen is, is anders:

Fijnstof (PM2,5 en PM10) wordt geproduceerd in het wegverkeer door remslijtage van banden en de verbranding van diesel, in particuliere huishoudens door verwarming van woningen, maar ook in de bouw en industrie. Daarnaast kan biologisch materiaal zoals pollen en stof leiden tot fijnstofvervuiling in de lucht.

Ozon op leefniveau (O3) wordt gevormd uit koolwaterstoffen en stikstofoxiden die worden uitgestoten door transport, industrie, energiecentrales en particuliere huishoudens.

Stikstofdioxide (NO2) is afkomstig van transport, industrie, energiecentrales en residentiële verwarmingssystemen.

Zwaveldioxide (SO2) wordt geproduceerd door residentiële verwarmingssystemen, energiecentrales, industrie en dieselmotoren in het wegverkeer.

Als het gaat om luchtkwaliteit, is het belangrijk om ernaar te kijken in de hele EU, omdat lucht niet gelokaliseerd is. Verontreinigende stoffen blijven niet noodzakelijkerwijs op hun plaats van herkomst, maar worden soms honderden kilometers door de luchtstromingen meegevoerd. Verontreinigende stoffen die in Hamburg worden geproduceerd, kunnen daarom mensen ver weg bereiken en verre ecosystemen beschadigen. Geïmporteerde vervuilende stoffen die via de lucht het gebied binnenkomen, komen ook in de Hanzestad terecht – zoals geïmporteerd secundair stof en zwaveldioxide.

Het seizoen en het weer spelen ook een rol in de luchtkwaliteit. Weersomstandigheden met sterkere wind zorgen voor een vermindering van de vervuiling. Lage windsnelheden, vooral wanneer de lucht helder is, betekenen dat verontreinigende stoffen zich in de buurt van de grond kunnen ophopen. Dan kunnen zelfs ’s nachts, wanneer normaal lage emissiewaarden aanwezig zijn, hoge concentraties van verontreinigende stoffen worden bereikt, die anders zouden worden verwacht met typische verkeersvolumes gedurende de dag. Zogenaamde koudeluchtmeren spelen hierbij een rol.

Het seizoen met de grootste luchtvervuiling is de lente. Voor de meeste mensen klinkt dit verrassend omdat de lente wordt gezien als een tijd van vernieuwing, wanneer de lucht en het groen bijzonder fris lijken. In feite is de lente de tijd van de hoogste landbouwactiviteit. Dieren die in de winter op stal zijn geweest, mogen weer naar buiten. Mest wordt naar de akkers gebracht en ook kunstmest wordt gebruikt in de akkerbouw. Deze landbouwprocessen produceren ammoniak (NH3). In de atmosfeer reageert ammoniak met andere stoffen die door industrie, transport en huisvesting in de lucht vrijkomen om schadelijke deeltjes te vormen. Er wordt zogenaamd secundair fijnstof gevormd. Deze fijnstofvervuiling kan zo ernstig worden dat er onmiddellijk tegenmaatregelen moeten worden genomen, zoals gedeeltelijke rijverboden.

Ammoniak is geen uitzondering. Andere verontreinigende stoffen reageren ook met andere stoffen in de lucht en vormen verdere problematische verbindingen. Ozon is daar een ander voorbeeld van.

Gevaren van verontreinigende stoffen in de lucht

“Er is geen universele definitie van wat schone lucht eigenlijk is.” Deze zin komt van Marcel Langner het Federaal Milieuagentschap (UBA). Dit kan waar zijn, maar de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) probeert dit nog steeds te doen en doet regelmatig aanbevelingen voor grenswaarden voor verontreinigende stoffen die niet mogen worden overschreden in het belang van de gezondheid. Deze limieten worden ontwikkeld door deskundigen in gezondheidscomités en zijn gebaseerd op wetenschappelijke studies. Voor sommige verontreinigende stoffen gaan de WHO en de EU akkoord, bijvoorbeeld stikstofdioxide (NO2). Voor andere stoffen, zoals fijnstof, zijn de aanbevelingen van de WHO veel strenger – en terecht, vinden veel experts.

Slechte luchtkwaliteit heeft economische gevolgen, omdat vervuilde lucht de kwaliteit van leven en de levensverwachting van de mensen die het inademen vermindert. Daarnaast heeft luchtvervuiling een negatieve impact op het milieu. Zo verzuren de bodems door verhoogde niveaus van zwavel- en stikstofverbindingen, wat de biodiversiteit bedreigt en de landbouwopbrengsten kan verminderen. Stoffen zoals ozon of zware metalen hebben ook nadelige effecten op planten en dieren wanneer ze in verhoogde concentraties aanwezig zijn.

Gezondheidsrisico’s van luchtverontreinigende stoffen bij de mens omvatten irritatie van de ogen en luchtwegen (ontsteking, bronchitis) en chronische aandoeningen van de luchtwegen (astma, longkanker) en cardiovasculaire systemen. Vooral chronische ziekten bemoeilijken en verkorten het leven. Volgens een rapport van het Europees Milieuagentschap (EMA) sterven in de EU jaarlijks ongeveer 400 000 mensen vroegtijdig als gevolg van verontreinigende stoffen in de lucht.

Deze effecten zijn financieel nauwelijks te kwantificeren. Onderzoekers van de Universiteit van Washington (Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME)) en de Wereldbank hebben het toch aangedurfd. Volgens hun berekeningen gaat vijf biljoen Amerikaanse dollar per jaar verloren aan de wereldeconomie als gevolg van luchtvervuiling, wat overeenkomt met ongeveer 4,5 biljoen euro.

Lucht als algemeen goed: Wie is verantwoordelijk voor lucht in Hamburg?

Het schoonhouden van de lucht is een belangrijke taak die binnen het bereik van de publieke sector valt. In Hamburg is één autoriteit verantwoordelijk, het Instituut voor Hygiëne en Milieu.

Om de gezondheid van de burgers van Hamburg niet te schaden door hoge concentraties verontreinigende stoffen, wordt de luchtkwaliteit van de stad dagelijks gecontroleerd. Op in totaal vijftien meetstations van het Hamburg Air Monitoring Network (HaLm) worden continu tien vervuilende stoffen geregistreerd. De locaties van de meetstations worden meestal zo gekozen dat een representatieve meting kan worden gegarandeerd. De tien in Hamburg gemeten verontreinigende stoffen zijn:

  • Fijnstof (PM2,5 en PM10)
  • Ozon (O3)
  • Stikstofoxiden (NO en NO2)
  • Zwaveldioxide (SO2)
  • Koolmonoxide (CO)
  • Benzeen / Tolueen / Xyleen (BTX)

Gemeten waarden voor vijf van deze stoffen, fijnstof (PM10, 24-uurs gemiddeld drijvend), ozon (O3, 1-uursgemiddelde), stikstofdioxide (NO2, 1-uursgemiddelde), zwaveldioxide (SO2, 1-uursgemiddelde) en koolmonoxide (CO, 8-uursgemiddelde), worden gebruikt om een luchtkwaliteitsindex (LQI) te vormen. De LQI wordt beschouwd als een representatieve weergave van de luchtkwaliteit in de Hanzestad. De huidige luchtverontreiniging in Hamburg wordt gegeven in schoolklassen (1 komt overeen met “zeer goed” en 6 corresponderend met “zeer slecht”). Individuele apps en websites geven soms de gemeten waarden weer volgens het verkeerslichtprincipe (groen voor lage belasting, geel voor matige belasting en rood voor hoge belasting).

Als de grenswaarden voor de luchtkwaliteit worden overschreden, moeten beschermende maatregelen worden genomen. De maatregelen zijn vastgelegd in het zogenaamde luchtverontreinigingsbeheersingsplan en hebben als doel de luchtvervuiling blijvend te verminderen. Mogelijke maatregelen zijn onder meer de uitbreiding van fietspaden, openbaar vervoer en elektromobiliteit. Tijdelijke verboden op het gebruik van bepaalde weggedeelten voor autoverkeer of zogenaamde comfortkachels voor de bevolking zijn ook mogelijk.

Dat Hamburg luchtbewust is, zijn lucht controleert en beschermende maatregelen neemt bij overschrijding van grenswaarden is niet alleen te danken aan de Senaat van Hamburg. De naleving van bepaalde luchtkwaliteitsnormen is vastgelegd in de EU-richtlijn inzake de beheersing van de luchtverontreiniging (2008/50/EG). Op nationaal niveau is de EU-richtlijn omgezet in Duits recht in de vorm van de Verordening inzake luchtkwaliteitsnormen en emissieplafonds (39e BImSchV).

Haven van Hamburg en het effect ervan op de lucht van de stad

De haven van Hamburg is een van de grootste havens van Europa, de derde grootste Europese zeehaven na Antwerpen en Rotterdam. Elke dag zijn er ongeveer negen mooring manoeuvres van grote bevat.(jaarlijks komen er zo’n 3.500 containerschepen aan in Hamburg). Daarnaast zijn er ongeveer 200 cruiseschipaanlopen per jaar bij de drie cruiseterminals.

Scheepvaartverkeer en schepen die in de haven zijn aangemeerd, hebben een hoge mate van vervuilende emissies (fijnstof, stikstofoxiden en andere verontreinigende stoffen). Vooral cruiseschepen moeten hun horecaactiviteiten handhaven als ze dagenlang in de haven zijn. Een oplossing voor dit probleem is al lang besproken, maar nu gebruiken sommige schepen vloeibaar aardgas (LPG) in plaats van brandstof op basis van zware of ruwe olie.

Onderzoekers van de Helmholtz Association of German Research Centres concludeerden in 2019 echter dat “bijna een derde van de stikstofoxide-uitstoot in Hamburg wordt veroorzaakt door havenactiviteiten”.

In hetzelfde jaar heeft de Nature and Biodiversity Conservation Union (NABU) Hamburg haar eigen meetnet voor de luchtkwaliteit in het Norderelbe-gebied in gebruik genomen. NABU hoopt de gaten in het gemeentelijk meetnet (HaLm) aan de rand van de haven te dichten. De eerste resultaten werden in de pers gemeld. De NABU-meetstations zouden kortstondige maar extreem hoge belastingen hebben geregistreerd. In plaats van de in de EU toegestane gemiddelde waarde van 200 microgram stikstofdioxide per kubieke meter, vertoonden de meetapparatuur waarden van 1.000 microgram stikstofdioxide per kubieke meter. In gebieden waar geen verkeer is, kunnen deze verontreinigende stoffen alleen van de schepen komen, merkte NABU op de meetresultaten.

Daarnaast worden in de haven van Hamburg tal van stoffen gebruikt die nog niet door regelmatige metingen zijn geregistreerd. Een voorbeeld hiervan is sulfuryldifluoride (ook wel “SF” genoemd). SF is een insecticide dat wordt gebruikt om hout en noten te behandelen voor transport om ze te beschermen tegen voedingsschade veroorzaakt door insecten tijdens hun reis. SF heeft echter een impact op het klimaat die meer dan 4.000 keer zoveel is als koolstofdioxide (CO2).

Hoe schoon is de lucht in Hamburg?

Als je luchtbewust leeft en diep wilt ademhalen, kun je het beste ’s nachts naar buiten gaan of naar het open raam. Want schone lucht in Hamburg is hoogstwaarschijnlijk ’s nachts beschikbaar. Overdag neemt de uitstoot van het verkeer toe, vooral langs de hoofdwegen. Tijdens de spitsuren is de stikstofdioxideconcentratie hoog door het verkeer.

Over het algemeen kan een gemengde conclusie worden getrokken: de trend is positief. Vergeleken met voorgaande jaren en decennia is de luchtvervuiling in Hamburg afgenomen. Deze ontwikkeling toont aan dat de politieke maatregelen tegen de uitstoot van vervuilende stoffen effectief zijn, maar nog lang niet voldoende. Want grenswaarden worden keer op keer overschreden. Hamburg werd daarom in 2014 bijvoorbeeld berispt door de EUROPESE Commissie. In 2019 was de stikstofoxidevervuiling zo hoog dat sommige rijverboden moesten worden uitgevaardigd nadat de Federatie voor Milieu en Natuurbehoud (BUND) een klacht had ingediend bij de Hogere Administratieve Rechtbank. In de regel is de LQI alleen overdag “bevredigend” (schoolgroep 3). Individuele meetstations hebben betere of slechtere waarden dan de schoolgroep 3.

Daarnaast betwijfelen critici of de vervuiling in het gebied rond de haven voldoende is geregistreerd, omdat er nauwelijks stedelijke meetstations zijn in het gebied van de Noord-Elbe.

De luchtkwaliteit van de Hanzestad hangt af van tal van factoren en niet in de laatste plaats van het gedrag van burgers en hamburgse bedrijven. Gezonde, schone lucht kan alleen bestaan als iedereen zich bewust wordt van zijn gedeelde verantwoordelijkheid voor schone lucht.

De inwoners van Hamburg kunnen met hun acties een bijdrage leveren. Overschakelen van auto naar openbaar vervoer, regelmatig onderhoud van het verwarmingssysteem, een vleesloos of op zijn minst vleesarm dieet en de voorkeur voor emissiearme producten en materialen (of het nu haarlak of elektrische apparaten zijn) helpen om verontreinigende stoffen zoals ammoniak, fijnstof en stikstofoxiden in de lucht te verminderen.