Een lelijke zwarte film op de muren: Zwart stof, ook wel toverstof genoemd: door warme verwarmingslucht worden slecht oplosbare organische stoffen afgezet op koele muren. Van buitenaf is het misteffect nauwelijks te onderscheiden van een uitgebreide schimmelaantasting. Zwart stof staat echter niet bekend als een direct gevaar voor de gezondheid. Het optreden ervan kan echter worden beperkt door een correct verwarmingsgedrag.
Wat is zwart stof precies en hoe ontstaat het? Waar moet ik op letten als ik toverstof in mijn huis aantref? En hoe kan ik er vanaf komen of voorkomen dat het gebeurt? Dit artikel verzamelt de belangrijkste informatie die u moet weten over het misteffect.
Zwart stof – wat is het?
Zwart stof verwijst naar een zwarte laag die zich afzet op behangpapier en plafonds binnenshuis. Het verschijnsel, ook bekend als het misteffect, doet zich vaak voor in pas gerenoveerde flats, en bij voorkeur tijdens het winterseizoen; een andere term ervoor is toverstof.
Uit de samenstelling van het zwarte stof blijkt dat het gaat om semi-vluchtige organische stoffen (SVOC’s), zoals die welke voorkomen in weekmakers. Semi-vluchtig betekent dat zij slechts langzaam uit de producten ontsnappen en dus ook na lange tijd kunnen vrijkomen. Dergelijke stoffen komen vaak voor in bouw- en verpakkingsmateriaal, laminaten, elektrische apparaten en kabels, vernis, verf en kleefstoffen. Dit verklaart ook waarom zwarte stofvorming vooral na verbouwingen optreedt: de nieuwe materialen die in huis worden gebracht geven langzaam deze organische stoffen af, die later op de muur kunnen neerslaan.
Gevaar voor verwarring: schimmel, roet of toverstof?
Op het eerste gezicht lijkt een door beslagen muren aangetaste muur op roet na een smeulend vuur; en de eerste gedachte is vaak dat het aansteken van kaarsen in de flat tot zwart stof zou kunnen leiden. Aangezien echter niet in alle gevallen van magisch stof ook overeenkomstige roetresten in de coatings konden worden aangetroffen, wordt tegenwoordig uitgesloten dat kaarsen of tabaksrook alleen verantwoordelijk zijn voor dit soort vuil [1].
Bij het branden van kaarsen en olielampen komen echter ook stofdeeltjes vrij die zich op soortgelijke wijze als SVOC op muren kunnen afzetten. Open vuur in huis en sigarettenrook kunnen daarom het misteffect bevorderen [2].
Zwart stof wordt vaak verward met schimmel: Zwarte schimmelsporen veroorzaken niet alleen soortgelijke zwartachtige vlekken op behang, ze komen ook voor op precies dezelfde plaatsen als het misteffect. Zwart stof en zwarte schimmel kunnen dus zeker samen voorkomen, maar uit microbiologisch onderzoek blijkt dat het in beide gevallen om verschillende soorten schade gaat [3].
Als u ook een zwarte muur in uw huis aantreft, kunt u gemakkelijk controleren of het zwart stof of schimmel is: als u voorzichtig met een vinger over de coating gaat en deze vettig en olieachtig aanvoelt, is het zwart stof, anders is het schimmel.
Oorzaken van het misteffect
Terwijl de samenstelling van de coating gemakkelijk te analyseren is, is het mechanisme dat verantwoordelijk is voor de vorming van zwart stof minder bekend. Aangenomen wordt dat het opwervelen en verspreiden van de organische stoffen door de verwarmingslucht doorslaggevend is. De warmte ondersteunt de uitgassingsprocessen in de verwerkte materialen, en temperatuurgradiënten in de woning leiden tot een warme luchtstroom die de stoffen meeneemt.
Als de warme, met SVOC verrijkte verwarmingslucht vervolgens een koeler oppervlak raakt, zoals een buitenmuur, worden de meegevoerde deeltjes daar afgezet. Dit effect wordt bevorderd door de condensatie van vocht op koelere oppervlakken, waardoor deze zelf vochtig worden. Eenmaal geplakt op een vochtig behang, kunnen de SVOC’s niet meer zo gemakkelijk worden opgerakeld. Juist op die delen van de muur die bijzonder koud zijn, wordt een kleverige, vochtige film gevormd.
Dit mechanisme, ook wel thermoforese genoemd, bepaalt de verdeling van de stofdeeltjes in de ruimte en de verdeling van de zwarte vlekken op de muren. Bijzonder grote temperatuurgradiënten (en dus een sterk misteffect) worden aangetroffen bij koudebruggen. Dit zijn delen van het metselwerk die bijzonder goede warmtegeleiders zijn en dus plaatselijk aanzienlijk kouder zijn op de kamerwand dan de rest van het oppervlak. Voorbeelden van veel voorkomende koudebruggen zijn rolluikkasten of ventilatieschachten.
Maatregelen tegen zwart stof
De beste remedie tegen de vorming van zwart stof is preventie: bij renovatie kunt u, indien mogelijk, proberen producten te gebruiken met het etiket “vrij van weekmakers”. Hoewel niet elke weekmaker noodzakelijkerwijs ook tot het misteffect leidt, zijn weekmakers een belangrijke bron van de verantwoordelijke SVOC’s.
Het gebruik van “oplosmiddelvrije producten” kan echter onder bepaalde omstandigheden contraproductief zijn, aangezien zij vaak SVOC bevatten als alternatief voor oplosmiddelen. Producten op basis van oplosmiddelen daarentegen ontgassen zeer snel. Zij verontreinigen de lucht dus sterk direct na de verwerking, maar intensieve ventilatie volstaat om de hoeveelheid vluchtige organische deeltjes aanzienlijk te verminderen. In tegenstelling tot SVOC’s leiden oplosmiddelen dus meestal niet tot mistvorming.
Maar, zoals het Federaal Milieuagentschap schrijft in een gids over het thema van het beslaan, bieden sommige fabrikanten expliciet anticondensverf aan. Deze anticondens muurverven zijn “oplosmiddel- en weekmakervrij”, d.w.z. dat zij geen oplosmiddelen of SVOC’s bevatten.
Een juist verwarmingsgedrag kan voorkomen dat
Een andere preventieve maatregel tegen de vorming van zwarte aanslag op behangpapier is een goede verwarming en ventilatie. Hoe kleiner de temperatuurverschillen in een ruimte en tussen kamerlucht en muur, hoe zwakker het misteffect.
Een welkom neveneffect: ook de vorming van schimmelvlekken kan zo worden voorkomen.
In het algemeen helpt het om de kamer continu te verwarmen in plaats van overdag of ’s nachts een andere temperatuur in te stellen. Deeltjes worden gemakkelijk meegenomen door de verwarmingslucht, vooral bij het opwarmen van een koude ruimte, en de muren blijven meestal het langst koel. Indien beschikbaar moet een wand- of vloerverwarming met een groot oppervlak worden gebruikt om een gelijkmatiger temperatuurverdeling in de flat te bereiken.
Naast verwarming moet u ook uw ventilatiegedrag controleren: hoe hoger de luchtvochtigheid in uw flat, hoe groter de kans dat er ook vocht op de koele muren neerslaat. De slecht oplosbare organische stoffen die zwart stof vormen, hechten gemakkelijker aan vochtig behang dan aan droge oppervlakken.
Zwarte stof verwijderen
Als er zwart stof op de muur zit, moet het worden verwijderd. Gladde oppervlakken kunnen gemakkelijk worden afgeveegd met een mengsel van afwasmiddel en water; behangpapier moet meestal worden verwijderd. Het is belangrijk te zoeken naar oorzaken om te voorkomen dat het volgende behang weer zwart wordt. In veel gevallen is het voldoende om één of twee mogelijke oorzaken uit te sluiten. Voordat u aan structurele maatregelen denkt, moet u bijvoorbeeld eerst uw verwarmings- en ventilatiegedrag controleren.
Luchtfilters voor preventie
Luchtfilters kunnen ondersteuning bieden in de strijd tegen magisch stof. Voorwaarde is wel dat ze zijn uitgerust met een Quattro- of actief koolfilter. Deze houden zelfs de fijnste deeltjes uit de lucht, en filteren dus ook de SVOC’s die anders zwart stof zouden veroorzaken. Afhankelijk van het model kan een soortgelijke functionaliteit ook worden geboden door luchtbevochtigers, die eveneens van filters zijn voorzien.
Gezondheidseffecten
Het Federaal Milieuagentschap stelt dat er “geen onmiddellijk gezondheidsrisico” bestaat door de zwarte coatings van het misteffect. Met name de concentraties van weekmakers zijn slechts iets hoger dan in woningen zonder misteffect en ruim onder eventuele grenswaarden. Onder bepaalde omstandigheden kunnen de SVOC-stoffen die het zwarte stof vormen echter de luchtwegen irriteren. Daarom moeten ze in ieder geval worden verwijderd [2].
Mocht u ook zwarte muren aantreffen, dan is het belangrijk eerst na te gaan of er daadwerkelijk sprake is van zwart stof. Zwart stof is visueel niet aantrekkelijk, maar onschadelijk voor de gezondheid. Elke verwarring met schimmel moet snel worden uitgesloten, want dit is duidelijk schadelijk voor de gezondheid.